HOME
EVENTS
IN & INTERESTING
ABOUT/ CONTACT
BEST LINKS
 

"Money can't buy friends, but you can get a better class of enemy” (Spike Milligan)

 

Historia Europy Srodkowej:

Od wojny trzydziestoletniej do ksiecia Eugeniusza.

Historia siedemnastowiecznej Europy naznaczona byla dwoma wielkimi konfliktami. Jeden z nich to kon-frontacja panstw protestanckich i katolickich. Jej kulminacja byla wojna trzydziestoletnia (1618-1648), która ogarnela niemal wszystkie kraje kontynentu. Drugi konflikt to wybuchajaca wciaz na nowo wojna z Osmana-mi, którzy w drugiej polowie stulecia zaczeli napierac z bedacych pod ich panowaniem terenów na Balkanach dalej na zachód.

Na zachodzie kontynentu Francja pod panowaniem Ludwika XIII i Ludwika XIV próbowala uzyskac hegemonie w Europie i dazyla do ograniczenia wplywów habsburskich w Hiszpanii oraz w krajach niemieckich. Skutkiem tego byly nie tylko wojny Francji z Hiszpania, ale i podboje Francji nad Renem oraz jej sojusz z Wysoka Porta. Nowe potegi gospodarcze, Anglia i Holandia, równiez wlaczyly sie do dzialan wojennych. W toczonej przeciwko Hiszpanii wojnie o niepodleglosc Niderlandów wyksztalcila sie nowa for-ma prowadzenia dzialan wojennych opierajaca sie na przeprowadzonej przez dynastie oranska reformie wojska, które na skutek wprowadzenia szkoleniowego drylu stalo sie bardziej zwrotne i wytrzymale.

Wojska cesarskie, które az do poczatku stulecia nie byly jednolicie wyposazone i werbowano je tylko na czas trwa-nia kampanii, zostaly przeksztalcone w oplacana stalym zoldem armie zawodowa. Z powodu chronicznych klopotów pienieznych cesarza, finansowanie takich mas wojska zapewniali tzw. przedsiebiorcy wojenni, jak na przyklad generalissimus ksiaze Meklemburgii Albrecht von Wallensteinem.

Traktaty pokojowe zawarte w Osnabrück i Münster z r. 1648 zakonczyly wojne trzydziestoletnia. Turcy Osmanscy, zupelnie inaczej zorganizowani a takze wyposazeni w bron, do jakiej Europejczycy nie byli przyzwyczajeni (luki refleksyjne i strzaly) od lat szescdziesiatych [XVII w.] wznowili swoja ekspansje na Zachód i zostali pobici 1 sierpnia 1664 r. pod Szentgotthárd nad Rába (Mogersdorf). Jednak dopiero dwadziescia lat pózniej osmanska ekspansja weszla w decydujaca faze, kiedy to turecka armia pod dowództ-wem wielkiego wezyra Kary Mustafy w lipcu 1683 r. dotarla az pod Wieden. Zagrozenie cesarskiej rezydencji i stolicy oznaczalo niebezpieczenstwo dla calej Europy srodkowej.

Odsiecz Wiednia dokonana przez zjed-noczone sily cesarskie, polskie i wojsk Rzeszy 12 wrzesnia 1683 r. byla zwrotem i poczatkiem tureckiego odwrotu. Na mocy pokoju w Karlowicach, zawartego w 1699 roku po decydujacej bitwie pod Zenta nad Cisa (1697) udalo sie odzyskac wieksza czesc Wegier i caly Siedmiogród. Sukcesy te byly zasluga militarnego ge-niuszu i dyplomatycznej zrecznosci ksiecia Eugeniusza Sabaudzkiego (1663-1736), który polozyl podwaliny pod mocarstwowa pozycje Austrii w pierwszej tercji XVIII w.

Infoposter (skladany): Historyczna Mapa: Europa Srodkowa 1890
Stan: nowy / oryginalny / szczelne opakowanie
Jezyk: angielski
Rozmiar: 91 x 68 cm

 


Wiek XVIII (do 1790 r.)


Wiek XVIII byl czasem nieustannych przesuniec w europejskim koncercie mocarstw, do momentu gdy wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej postawil wszystko pod znakiem zapytania. Chodzilo glównie o mocarstwowa pozycje Francji, Anglii, Austrii, Rosji i Prus. Najpierw wygasniecie hiszpanskiej linii Habsburgów w r. 1700 stworzylo próznie wladzy w Europie i koloniach zamorskich. W wojnie o sukcesje hiszpanska (1701-1714) Austria i Francja zmagaly sie o pozbawione wladcy kraje.

Mimo swietnych zwyciestw wojsk cesarskich pod dowództwem ks. Eugeniusza Sabaudzkiego, o wyniku wojny zdecydowala postawa Anglii, która poczatkowo popierala Habsburgów, potem jednak zaczela sie obawiac ich hegemonii w Europie i wymusila podzial dzied-zictwa miedzy obie strony. Cesarz Karol VI otrzymal poludniowe Niderlandy i byle hiszpanskie posiadlosci we Wloszech. Równie brzemienne w skutki byly wydarzenia na Balkanach. Zwyciestwa ksiecia Eugeniusza pod Petrova-radinem i Belgradem w wojnie z Turkami w latach 1716-1718 przyniosly monarchii habsburskiej najwiekszy wzrost terytorialny i w rezultacie pozycje mocarstwa europejskiego.

W latach 1733-1738 toczyla sie wojna o sukcesje polska. Kolejna wojna z Turkami prowadzona w latach 1737-1739 w sojuszu z rosnaca w sile Rosja przyniosla cesarzowi Karolowi VI utrate wiekszej czesci zdobyczy terytorialnych z 1718 r. Daremnie cesarz próbowal poprzez sankcje pragmatyczna zapewnic nastepstwo tronu swojej córce Marii Teresie.

Przyszlo jej bronic tronu przed niemal wszystkimi sasiadami w wojnie o sukcesje austriacka (1740-1748). Na czele jej wrogów stanal król pruski Fryderyk II, któremu musiala w koncu – i byla to jedyna strata terytorialna – odstapic Slask. Pozwolilo to Prusom uzyskac status europejskiego mocarstwa. Kolejny konflikt miedzy Austria, wspierana przez Rosje i Francje a Prusami to wojna siedmioletnia (1756-1763), w wyniku której Fryderyk II potwierdzil swoje panowanie na Slasku. Przyniosla ona równiez calkowite odwrócenie dotychczasowego systemu sojuszy i miala wplyw na historie powszechna: Anglia, która juz w wojnie o sukcesje hiszpanska zdolala odsunac Francje od handlu z Ameryka, odebrala jej teraz równiez kolo-nie w Indiach i Ameryce Pln., co pozwolilo jej zyskac range mocarstwa swiatowego.

Pod koniec tego okresu rozegrala sie ostatnia wojna austriacko-turecka (1788-1791), która cesarz Józef II prowadzil w sojuszu z Rosja i w której feldmarszalkowi Laudonowi po raz kolejny, w 1789 r. udalo sie zdobyc Belgrad.

Poster papierowy pieniadz Austro-Wegry 1867-1918
(w tym czasu wyjasnienia kontekstu historycznego)

Plakat przedstawia szczególnie piekne banknotów z okresu miedzy 1867 i 1918. Przez projektantów, takich jak Gustav Klimt i Kolomana Mosera.
Stan: Nowe / Oryginalne
Rozmiar: 91 x 68 cm

 

 


1789-1848/49

Józef II toczyl pod koniec swego panowania kolejna wojne z Turkami, która zakonczyla sie ponownym zajeciem Belgradu (1789). To zwyciestwo wydawalo sie Austrii wazniejsze niz wybuchla w tym samym roku Wielka Rewolucja Francuska. 14 lipca 1789 r. w Paryzu wzburzony tlum zdobyl Bastylie, wiezienie panstwowe a zarazem symbol znienawidzonego panowania króla Ludwika XVI.

W kwietniu 1792 r. Francja wypowiedziala wojne Austrii. Monarchia habsburska utworzyla pierwsza koalicje z Prusami i Wielka Brytania. Wojna trwala do r. 1797 i zakonczyla sie kleska sprzymierzonych. Dla Austrii oznaczalo to utrate terytoriów na zachodzie oraz Lombardii – ale takze pozyskanie Wenecji. Wsród francuskich generalów w tej wojnie coraz bardziej wyróznial sie Napoleon Bonaparte. Austria zas polegala na militarnym talencie arcyksiecia Karola, jednego z braci cesarza Franciszka II, który wywalczyl caly szereg zwyciestw, m.in. pod Würzburgiem (1796).

W 1799 r. doszlo do drugiej wojny Francji z koalicja, która tworzyli przede wszystkim Austriacy i Rosjanie. Zakonczyl ja pokój z Lunéville. Poniewaz jednak Francja pod panowaniem Napoleona, który w 1804 r. koronowal sie na cesarza Francu-zów, w tak wyrazny sposób dazyla do dominacji w Europie, Austria i Rosja w 1805 r. wypowiedzialy jej wojne po raz kolejny. Zakonczyla sie ona bitwa pod Austerlitz (poludniowe Morawy) oraz pokojem w Preszburgu (Bratyslawie). Austria musiala oddac Tyrol Bawarii, sprzymierzonej z Francja. W 1806 r. cesarz Franciszek II abdykowal jako cesarz Rzeszy Rzymskiej Narodu Niemieckiego i panowal odtad jako Franciszek I, cesarz Austrii.

W 1809 r. monarchia habsburska samotnie wyruszyla przeciwko Francji. Mimo, ze konflikt z Francja trwal juz od wielu lat, ofiarnosc Austrii zdawala sie bezgraniczna. Rozprzestrzenialy sie nastroje patriotyczne. Tylko jednym ze swiadectw tego bylo wystawienie obrony krajowej (Landwehr). W kampanii trwajacej od kwietnia do lipca arcyksiaze Karol zwyciezyl w bitwie pod Aspern (21./22. maja 1809), przegral jednak decydujaca bitwe pod Wagram (5./6. lipca 1809). W pokoju z Schönbrunn Austria po raz kolejny poniosla dotkliwe straty terytorialne. [W wojnie 1809 roku uczestniczyla takze armia Ksiestwa Warszawskiego pod wodza ks. Józefa Poniatowskiego, która odniosla m.in. zwyciestwo nad Austriakami pod Raszynem (19 IV 1809).

W pokoju w Schönbrunn do Ksiestwa przylaczona zostala tzw. Nowa Galicja z Krakowem, Radomiem i Lublinem.] Czescia wojny chodzi Pani o wojne w Ksiestwie Warszawskim? BD] Niemniej monarchia habsburska przylaczyla sie w 1813 r. do kolejnej antyfrancuskiej koalicji z Rosja, Prusami, Szwecja i Wielka Brytania. Decydujaca okazala sie „bitwa narodów” pod Lipskiem (16 i 19 pazdziernika 1813 r.).

Pod koniec marca 1814 r. alianci wkroczyli do Paryza. Napoleon abdykowal. Trwajacy od listopada 1814 do czerwca 1815 r. kongres wiedenski sluzyl ustaleniu nowego ladu europejskie-go. Próba powrotu Napoleona, zakonczona jego kleska pod Waterloo i deportacja francuskiego cesarza, byla jedynie krótkim intermezzo. 20 listopada 1815 r. podpisano drugi pokój paryski. Jednak zaledwie kilka lat po kongresie wiedenskim ruchy rewolucyjne przysporzyly trosk wladcom wielu eu-ropejskich krajów. Ich przyczyna byly glebokie problemy spoleczne i narodowosciowe. 13 marca 1848 r. równiez w Cesarstwie Austriackim wybuchla rewolucja.

W Pradze ruch rewolucyjny zostal krwawo stlumiony. W Wiedniu powstancom udalo sie zmusic stacjonujace w miescie oddzialy cesarsko-kró-lewskie od odwrotu. Dopiero w pazdzierniku feldmarszalek ks. Windischgrätz i ban Chorwacji feldmarszalek hr. Josip Jelacic zdolali wielkim militarnym wysilkiem odbic stolice cesarska. Natomiast na Wegrzech i we Wloszech sytuacja zaostrzala sie.

 


Od biedermeieru do wojny roku 1866

Zaledwie kilka lat po Kongresie Wiedenskim z 1814/15 r. w wielu europejskich krajach zaczely pojawiac sie ruchy rewolucyjne. Ich przyczyna byly glebokie problemy spoleczne i narodowosciowe.

Przez cale dziesieciolecia Austria uwazana byla za „policjanta Europy”. Równiez wewnatrz kraju liberalne nurty byly tlumione. 13 marca 1848 r. w wielu czesciach Cesarstwa Austriackiego wybuchla rewolucja: w Pradze, Wiedniu, na Wegrzech oraz w Królestwie Lombardii i Wenecji. W prowincjach wloskich sasiednie Królestwo Sardynii interweniowalo, opowiadajac sie po stronie powstanców. Feldmarszalek Radetzky po krótkiej kampanii pokonal Sardynie, która jednak rok pózniej ponownie rozpoczela wojne i zostala ponownie pokonana w bit-wach pod Mortara i Novara.

Wenecja poddala sie dopiero 24 sierpnia 1849 r. Najtrudniejsza byla sytuacja na Wegrzech: w grudniu 1848 r. Madziarzy proklamowali niepodleglosc od Aus-trii i udalo sie ich pokonac dopiero 3 pazdziernika 1849 r. z pomoca Rosjan. W Wiedniu, gdzie najpierw w marcu, a nastepnie w pazdzierniku 1848 roku doszlo do rewolucji, powstancom udalo sie poczatkowo zmusic stacjonujace w miescie oddzialy cesarsko-królewskie do odwrotu.

Dopiero w ostatniej dekadzie pazdziernika feldmarszalek ks. Windischgrätz i ban Chorwacji feldmarszalek Josip Jelacic zdolali wielkim militarnym wysilkiem odbic cesarska siedzibe. W scislym zwiazku z beznadziejna sytuacja Habsburgów pod koniec 1848 r. pozostawala zmiana na tronie. 2 grudnia ustapil dotychczasowy cesarz Ferdynand I, przekazujac wladze swojemu bratankowi Franciszkowi Józefowi I. Mlody cesarz próbowal zrazu nadal uzywac armii austriackiej jako europejskich sil porzadkowych. Skonczylo sie to w 1859 r. W wojnie z Królestwem Piemontu i Sardynii, wspieranym przez cesarza Francji Napoleona III, austriacka armia zostala pokonana pod Magenta i Solferino (czerwiec 1859). Monarchia Habsburska utracila Lombardie.

W roku 1864 Austria wyruszyla u boku Prus na wojne z Dania. Jej stawka byly niemieckojezyczne ksiestwa Szlezwik i Holsztyn pozostajace pod dunska administracja. Austriakom dowodzonym przez feldmarszalka Gablenza udalo sie odniesc sukcesy militarne pod Oeversee i Veile. W 1865 r. Austria zajela Holsztyn a Prusy anektowaly Szlezwik. Zdobycz podzielila zwyciezców. Jednak przyczyna konfliktów byla o wiele glebsza. 8 kwietnia 1866 r. Prusy zawiazaly z Królestwem Wloch sojusz przeciwko Austrii.

Austriacka armia poludniowa dowodzona przez arcyks. Albrechta zwyciezyla 24 czerwca 1866 r. pod Custozza (na poludnie od jeziora Garda), jednak decydujace bitwy rozegraly sie na pólnocy. Po szeregu niepomyslnie dla Austrii zakonczonych potyczek, 3 lipca 1866 r. pod Sadowa (kolo Hradca Kralové, na wschód od Pragi) odbyla sie decydujaca bitwa. Aus-triacka armia pólnocna pod dowództwem generala Benedeka poniosla dotkliwa kleske. 22 sierpnia 1866 r. podpisano pokój w Pradze, który zakonczyl wojne. Austria wystapila ze Zwiazku Niemieckiego.


Franciszka Józefa i Sarajewo (1867-1914)

Konsekwencja kleski Austrii w wojnie z Prusami w 1866 r. bylo to, ze Monarchia Habsburska utracila wplyw na polityke krajów niemieckich. Tym wazniejsze stalo sie wiec nadanie monarchii trwalej struktury politycz-nej. Najwiekszym problemem byly Wegry. Po rewolucji 1848/49 r. kraje nalezace do korony wegierskiej czyli Wegry, Slowacja, Chorwacja i Siedmiogród utracily czesc swoich swobód i zostaly poddane surowej kontroli cywilnej i wojskowej. Bylo to jednak rozwiazanie tymczasowe. Po dlugotrwalych negocjacjach ustalono w 1867 r. tzw. Ausgleich, uklad, w którym na nowo okreslono stosunek krajów korony wegierskiej do reszty monarchii. Monarchia Habsburska zostala podzielona na dwie czesci: austriacka, tzw. Przedlitawia (Cisleit-hanien) i wegierska, tzw. Zalitawia (Transleithanien).

Kazda czesc miala miec wlasny rzad i parlament. Od 1867 r. wspólna miala byc polityka zagraniczna, finanse i obronnosc. Tylko te trzy ministerstwa byly wspólne dla obu czesci Monarchii. Dualizm mial daleko idace skutki dla wojskowosci. Odtad istniala wspólna cesarska i królewska armia oraz wspólna cesarska i królewska marynarka wojenna. Prócz tego w czesci wegierskiej utworzono jednostki królewsko-wegierskich honwedów a w czesci austriackiej cesarsko-królewska landwere. Okres pokoju trwajacy od 1867 do 1914 r. przerwany zostal przez jedno tylko wieksze wydarzenie militarne, które przeszlo do historii Austrii jako okupacja z r. 1878.

Oddzialy austro-wegierskie zajely wówczas odd-zielone od Imperium Osmanskiego prowincje Bosnie i Herzegowine. W 1908 r. okupacja przeobrazila sie w aneksje. Poza tym Austro-Wegry angazowaly sie w polityczne zmagania na kontynencie nie bezposrednio, ale poprzez uczestnictwo w sojuszu zawiazanym najpierw w 1879 r. z Rzesza Niemiecka a w 1882 rozszer-zonym o Wlochy (Trójprzymierze). Po 1908 r. Austro-Wegry coraz bardziej angazowaly sie w antagonizmy balkanskie.

Po kilkudziesieciu latach stalo sie jasne, ze dualizm z r. 1867 nie jest zupelnie zadowalajacym rozwiazaniem dla Monarchii Habsburskiej i ze uwzglednienie zadan jedenastu duzych narodowosci Monarchii Habsburskiej wymagaloby kolejnej i radykalnej przebudowy struktury Monarchii. Nadzieje na powodzenie tych planów wiazaly sie przede wszystkim z nastepca tronu, arcyksieciem Franciszkiem Ferdynandem. Nie otrzymal on wprawdzie od cesarza zadnych uprawnien politycznych, ale przeznaczono dla niego zadania militarne a w razie wojny mial byc glównodowodzacym wojsk austro-wegierskich.

Nastepca tronu zostal zamordowany przez Serbskich nacjonalistów w Sarajewie, w niedziele 28 czerwca 1914 r. a razem z nim jego zona Zofia.


Pierwsza wojna swiatowa i koniec Monarchii Habsburskiej


Dla Austro-Wegier zamordowanie arcyksiecia Franciszka Ferdynanda i jego zony Zofii w Sarajewie byla wylaczna wina Serbii, która miala za to zaplacic podporzadkowaniem. Austro-Wegry postawily ultimatum. Serbia oglosila mobilizacje i otrzymala poparcie Rosji. Tym samym lokalna wojna przeobrazila sie w wojne sojuszy, w która pod koniec lipca 1914 zaangazowane byly po jednej stronie Austro-Wegry, Rzesza Nie-miecka i (od pazdzienika 1914) Imperium Osmanskie (panstwa centralne) a po drugiej stronie Serbia, Rosja i jej sojusznicy, Francja i Wielka Brytania (Ententa).

Austro-Wegry walczyly przede wszystkim na Balkanach i w Galicji. W tym czasie Rzesza Niemiecka próbowala pokonac Francje. Autro-Wegry poniosly porazke w Serbii i w Galicji, podobnie jak Rzesza Nie-miecka na Zachodzie. Juz pod koniec 1914 r. Niemcy i Austria musialy uzyc calej swej sily by przeciwstawic sie wojskom rosyjskim. Dopiero po ofensywie tarnowsko-gorlickiej z maja 1915 r. niebezpieczenstwo na wschodzie zostalo zazegnane.

Jednak jeszcze w tym samym miesiacu Wlochy wypowiedzialy wojne Mo-narchii Habsburskiej. Mimo trudnosci Austro-Wegry i Rzesza Niemiecka, do których jako jesienia 1915 r. przylaczyla sie jako sojusznik Bulgaria, odnosily sukcesy militarne. Na poczatku 1916 r. kleske poniosla austriacka ofensywa idaca z poludniowego Tyrolu na Wlochy i az do konca 1917 r. toczyly sie jedna po drugiej wyniszczajace bitwy w dolinie Isonzo. Na wschodzie udalo sie zneutralizowac zagrozenie stwarzane przez armie rosyjska, a Wielka Rewolucja Pazdziernikowa z 1917 r. przyniosla zawieszenie broni i zawarcie pokoju w Brzesciu Litewskim. Udalo sie równiez pokonac Rumunie, która we wrzesniu 1916 r. wypowiedziala wojne panstwom centralnym.

Równiez w walce w Wlochami udalo sie doprowadzic do wielkiego militarnego sukcesu: na przelomie pazdziernika i listopada 1917 roku wojska niemieckie i austriackie rozpoczely natarcie i zwyciezyly w bitwie pod Caporetto (12. bitwa nad Isonzo). Jednak kwestie militarne przeslonily problemy wewnetrzne Rzeszy Niemieckiej, a równiez w Austrii stawala sie coraz bardziej napieta. Kryzys zaopatrzeniowy przybral w 1917 r. katastrofalne rozmiary. Austro-Wegrom, jeszcze w czasie pokoju zmagajacym sie z problemami narodowosciowymi, grozil rozpad. Po smierci cesarza Franciszka Józefa w listopadzie 1916 r. jego nastepca zostal Karol I, który intensywnie zabiegal o zawarcie pokoju, nie odnoszac jednak sukcesu. W 1918 r. zaczely szerzyc sie strajki i bunty.

Austro-Wegry próbowaly doprowadzic do rozstrzygniecia militarnego rozpoczynajac 15 czerwca 1918 r. ostatnia ofensywe. Ofensywa nad Piawa przyniosla kleske Austro-Wegier. Jesienia 1918 r. rozpoczal sie rozpad Monarchii Habsburskiej i jej armii. 3 listopada 1918 r. Austro-Wegry podpisaly w Villa Giusti w poblizu Padwy zawieszenie broni. W momencie zakonczenia pierwszej wojny swiatowej Monarchia Habsburska byla juz podzielona na kraje suk-cesyjne. Zmienilo sie oblicze Europy.

back to top